4. کنترل پیش فرض ها(پرورش تفکر انتقادی)

 پیش فرض ها را کنترل کنیم.

حال درونی بعضی اینگونه است: انگار همواره یک دست را حایل صورت کرده مبادا از کسی بخورد و دست دیگر را بالا برده و برای همه خط و نشان میکشد. نشانه اینکه کسی تفکر انتقادی دارد این است که هر حرفی را که بویی از مخالفت دارد ، رد نمیکند و با شروع کلام دیگری در پی پاسخ دادن نیست. یعنی بدون پیش فرض و سو گیری متعصبانه تا آخر به حرف گوش میدهد سپس بر مطلب فکر میکند. به سلمان فارسی گفتند: ریش تو بهتر است یا دم سگ؟ فکر کرد و گفت : هر کدام از صراط عبور کند ، البته آن بهتر است. مومن زیرک است و از یک سوراخ چند بار گزیده نمیشود، در عین حال امکان اینکه سخن حق، ابتکار جالب یا درس مفیدی را از افراد نادان یا مخالف خود دریافت کند ، بعید نمیداند. عاقل کسی را به طور کلی رد یا قبول نمیکند. قرار نیست راه حق و اثبات شده ای را رها کنیم و پای درس و رسانه هر کس و نا کس بنشینیم، اما اگر گذرمان به کسی افتاد که ادعایی یا خواسته ای داشت ، میتوان روی موضوع تامل کرد و مهر ابطال یا قبول را از قبل صادر نکرد. با پیش داوری و ذهنیت مثبت یا منفی به سراغ هر فرد یا موضوع رفتن، باعث قضاوتهای اشتباه میشود. پیش فرض خطا این است که دین خدا و رسول را مساوی با رفتار آدم ها بدانیم. ممکن است پدر یا مادری که خیر فرزندش را میخواهد، با اظهار نظر خطایی مانع خوشبختی او شود ، میشود ضمن درک آن خیرخواهی ، آن نظر خطا را نپذیرفت. چه بسیار دختران و پسران مجرد مانده یا متاهل و نابسامانی که علت اصلی نابسامانیشان اطاعت از خواسته های اشتباه افراد ظاهرا دلسوز است.اگر جوانان ضمن حفظ احترام افراد، تن به هر امر و نهی نابجایی ندهند و گفتگو کردن یا سکوت و مقاومت در برابر معیارهای اشتباه را بیاموزند ، با پیروی از ملاک های درست عقلی و خدایی ، زندگی خود را از ناکامی نجات میدهند.

سوره مبارکه اسرا آیه ۱۱ انسان همانگونه که در طلب خیر است( به دلیل شتابزدگی و عدم دوراندیشی) شر را به سوی خود میطلبد ، و انسان ( رشد نیافته) همواره شتابزده است.

5. خودتصحیحی (تفکر انتقادی)

 اهل نقد بودن؛یعنی دنبال اصلاح و رشد خود بودن.

بعضی شرکتهای نرم افزاری معتبر در دنیا مبلغ قابل توجهی را تعیین میکنند برای پاداش به کسانی که بتوانند اشکالات برنامه شان را پیدا کنند؛اولین صفت کسی که میخواهد در مسیر درست حرکت کند،این است که از پیشنهادات و انتقادات استقبال کندو قبل از هر کسی خودش منتقد خویش است.خود تصحیحی باعث میشود قبل از هر تصمیم و رفتاری به خود بگوییم آیا این بهترین انتخاب است؟وبعد از هر اقدام بگوییم：آیا این بهترین اقدام بود؟

افرادی که خود تصحیحی دارند با مرور وقایع و باز سازی صحنه ها در ذهنشان به تحلیل ماجرا پرداخته و تشخیص و برخورد خود را زیر سوال میبرند تا کاستی های احتمالی را جبران کنند برخورد های بعدی را بهبود بخشند اگر قانونی رااشتباه در ذهن خود جای داده اند آن را به دادگاه تجدید نظر عقل بفرستند و اگر خوب عمل کرده اند به خود قوت قلب بدهند. مثل بچه ها نباشیم که هر وقت از کسی شکایت دارند آخر ماجرا را تعریف میکنند.داستان را با حفظ جزئیات مثبت و منفی در رفتار و اندیشه خود مرور کنیم. دقت در این روایت مارا از افراط و تفریط حفظ میکند لذا نقاط قوت وضعف خود را به درستی شناسایی میکنیم:

 امام کاظم علیه السلام فرمودند：ازما نیست کسی که هرروز از خود حساب نکشد,اگر کار خوب کرده از خدا فزونی بخواهد و اگر کار بد کرده از خدا آمرزش خواهد و نسبت به آن توبه کند.

 < اصول کافی,ترجمه کمره ای,ج۵،ص۵۵۹>

6.خوب حرف بزنیم

 یا سامع الاصوات 

 خوب حرف بزنیم .

ارتباط ، حیاتی ترین نیاز انسان و گفتگو یکی از مهمترین راههای ارتباط است.اگر یاد بگیریم که خوب حرف بزنیم، پیامهای بهتری را منتقل میکنیم و از سوء تفاهم ها و اختلا در روابط جلوگیری میشود. ابتدا موضوع صحبت و مطلب اصلی را بیان کنیم، بعد توضیح بدهیم. کوتاه و مشخص حرف بزنیم. حرف دیگران را قطع نکنیم. در سخن گفتن به شرایط مخاطب توجه کنیم و اگر توجه یا رغبت ندارد ، ادامه ندهیم. پراکنده گویی نکنیم. نرم سخن بگوییم.

 امیرالمومنین ( ع): سخن نرم گوی تا دوستت بدارند.

7.در هر قصه ای نقش آدم بد را بازی نکنیم

 یا ولی الحسنات 

 در هر قصه ای نقش آدم بد را بازی نکنیم.

مطمئن باشیم که به تعداد کافی آدم بی فکر ، در عالم وجود دارد.چه نیازی است که برای هر کار ناراحت کننده، حرف نیش دار و خبر بد ، ما فورا داوطلب شویم؟ قبل از اینکه حرفی را به کسی بزنیم میتوانیم آن را در چندین حلقه از نای مورد بررسی قرار دهیم:

۱. در حلقه ی اول: آیا این حرف او را خوشحال میکند؟

۲.حلقه دوم: آیا این حرف برایش مفید است؟

۳. حلقه سوم: آیا نگفتن این حرف مشکلی ایجاد میکند؟

۴.حلقه چهارم: این حرف در چه شرایطی گفته شود بهتر است؟

۵.حلقه بعد:.... اگر گفتید چرا زرافه ها حرف نمی زنند؟

ما داوطلب مخالفت و ایراد و انتقاد نیستیم. اما گاهی هم لازم است که کسی جلوی خطا و خلافی را بگیرد یا نظر مخالفش را اگر تاثیری دارد اعلام کند. ملاک این است که تاثیر مثبت یا منفی یا خنثی سخن را بسنجیم، نه اینکه فقط بگوییم و بگوییم. اگر ناچار به ناراحت کردن یک نفر یا ناراحت کردن یک جمع باشیم، کدام را برمیگزینیم؟ اگر با طی مراحل قبلی به این نتیجه رسیدیم که لازم است خودمان این حرف را بزنیم ، شرایط مطلوب و زمینه سازی لازم را هم در نظر میگیریم.

8. سخن نشانگر اندیشه است

 یا خبیر

 سخن نشانگر اندیشه است .

سعدی شیرازی میگوید: « دو چیز طیره عقل است، دم فرو بستن به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشی» ضربالمثل ها میگویند: « تا مرد سخن نگفته باشد ، عیب و هنرش نهفته باشد.» یا اینکه: « از کوزه همان برون تراود که در اوست.» پس کافی است کوزه را تکان دهی و بشنوی چه خبر است؟ اندیشمندان بشری به ارتباط متقابل زبان و تفکر پی برده اند. سخن گفتن، نوعی تفکر با صدای بلند است. لذا چگونه سخن گفتن نمایانگر چگونه اندیشیدن است. گاهی هنگام بیان مسائل و مشکلات مان آنها را حلاجی کرده و به راه حل ها نیز می رسیم. گاهی هم فقط حرف می زنیم و حرف میزنیم، بی هیچ سود و فایده ای .چه بسا با مرور مکرر مشکلات و ناراحتی ها باعث خستگی و آزار بیشتر خود واطرافیان نیز شده ایم. همانطور که سکوت و بی خیالی صرف ، کندی اندیشه و مشکلتت ارتباطی ایجاد میکند. شرکت در گفتگو های مفید میتواند تفکر و توجه را بیشتر کند و تفکر عاقلانه منجر به گفتگویی بجا ، با ادب، شادی آفرین و رشد دهنده میشود.

 امیرالمومنین ( ع) فرمودند: سخن بگویید تا شناخته شوید، زیرا انسان در زیر زبان خود پنهان است.

( نهج البلاغه، ترجمه دشتی، ص ۷۲۵)

9. گلایه فضا را تیره میکند

 یا نور

 گله کردن فضا را تیره میکند.

بسیاری از مسائلی که باعث ناراحتی یا سوء تفاهم شده اند ، مجددا تکرار نمیشوند. چیزی پیش آمده و تمام شده .لازم نیست هر اشتباهی را یاد آوری کنیم، حرفمان را با شکایت شروع کنیم و حتی ابراز محبتمان به شکل گله باش اگر کسانی را دعوت میکنیم تا به منزل ما بیایند، هدف ایجاد رابطه و محبت بیشتر است. به جای گله از اینکه چرا مدتی است نیامده اید، چرا آنروز آنطور شد، چرا اینقدر اشکال و ایراد دارید، بگویید:: (هر وقت دوست داشتید باز هم تشریف بیاورید، ما را خوشحال کردید، خیلی ممنون)

امیرالمومنین( ع): تا جایی که میتوانی حفظ ظاهر کنی، گله نکن که کینه آورد، و به دشمنی بکشاند، و گله بسیار بی ادبی است.

« آداب معاشرت( ترجمه بحالانوار ، ج۱، ص ۱۰۶»

10.فکر کن که دیگری هم عاقل است

یا غفور

 فکر کن دیگری هم عاقل است.

 تا دست از کنترل دیگران برنداریم، زندگیمان زیبا نمیشود. هر کسی که گمان میکند خودش محور عالم است و همه باید مطابق میل او فکر و رفتار کنند، مرتبا با غر زدن، تذکر دادن، شکایت، گله، تلافی، خودخوری و قطع ارتباط با دیگران، دست و پا میزند تا دنیایی بسازد که همه چیز آن با فکر خودش سازگار شود. غافل از اینکه هر یک از مردم، دنیا را از دریچه نگاه و تجربه ی خود میبیند و با طرز فکر خودش استنباط میکند. دستور دادن و باید و نباید کردن روش ساده اندیشان است. در حالیکه هنر خردمندان، کمک به تغییر زاویه دید دیگری و گسترش توانایی های فکری و طرح سوالات تفکر برانگیز و مفید برای اوست. برای سازگار شدن با مردم چاره ای نداریم جز اینکه به عقل و فهم دیگران احترام بگذاریم و به جای برخورد کردن با هر موضوع کوچکی که به سلیقه مان نمیخورد، روش های مختلف زندگی را باور کنیم. اگر بخواهیم در کسی تغییر ایجاد کنیم، باید بتوانیم نگاهش و توجهش را به موضوعی معطوف کنیم، به صورتیکه خود او احساس نیاز و انگیزه پیدا کند و دنبال مطلبی برود با مروری در خاطرات خود بیابیم آدم هایی را که در زندگی ما تاثیرات خوبی گذاشته اند، آیا اهل سلطه گری و عیب جویی و قهر و ...بوده اند یا ...؟

11.قرار نیست تمام مشکلات جهان را من حل کنم

 بسم الله ارحمن الرحیم

 قرار نیست تمام مشکلات جهان را من حل کنم.

دو نفر برای مهمانی به منزل سومس رفتند . چیزی از ورودشان نگذشته بود که مهمان اولی یاد مشکلات گذشته افتاد و شروع کرد به گلایه کردن از صاحب خانه.صاحب خانه هم بدون توجه به اینکه او مهمان است، شروع کرد به دفاع کردن از خود و بد و بیراه گفتن به او. نفر سوم، ابتدا تلاش کرد تا با شوخ طبعی قضیه را فیصله دهد.اما بعد که بی فکری این دو نفر را ( در بی توجهی به هدف از مهمانی و این همه تلاش و پذیرایی) دید، با سکوت و آرامش، خود را در گوشه ای مشغول کرد و درگیر ماجرا نشد. آنها کم کم آرام گرفتند و سفره را با کمک هم انداختند و خوردند و جمع کردند . آن دو نفر به هدف توجه نکردند ، با گله و شکایت فضا را تیره ساخته و ناراحتی خود را به دیگران منتقل کردند اما نفر سوم با سکوت عاقلانه خود و بی توجهی به اینکه چه کسی چه میگوید ، نشان داد که لازم نیست در میانه ی یک فتنه با شلوغ کردن بیشتر و طرفداری از این و آن، هیزمی بر آتش شود. لذا آتش کوچک کم کم خاموش شد. در دعواهای کودکانه، در گفتگوهای والد و فرزند، در بحث های زن و شوهر، در گلایه های پدر و مادر، بهترین نقش بی طرفی است. دعواهای سریالی خانوادگی و فامیلی نتیجه دخالت در مسائل تمام نشدنی این و آن است. تماشا کردن و عبور کردن از بسیاری موضوعات ریز و کم اهمیت ، مرام بزرگان است.

 امیرالمومنین ( ع) فرمودند: سکوتت را بیشتر کن تا اندیشه ات بیشتر شود، قلبت نورانی گردد و مردم از دستت در امان باشند؛ غرراحکم، حکمت ۴۲۵۲

کافی است از خود بپرسیم: آیا در هر امری باید نظر داد؟ آیا این مطلب را لازم است که ( من) بگویم یا سخن فرد دیگری میتواند موثر تر باشد؟ آیا ( الآن) باید این مطلب بیان شود یا زمانی بهتر را باید انتخاب کرد؟ آیا هر مشکلی را میتوان حل کرد؟ آیا من روش حل تمام مشکلات را میدانم؟ آیا امر به معروف و نهی از منکر شرایط و روش دارد؟ یا اجازه داریم که در هر امری وارد شویم حتی اگر نتیجه ی عکس بگیریم؟ آیا امر به معروف بستر سازی برای رشد و نیل به شرایط مطلوب تر نیز میتواند باشد؟ هر کسی میتواند بررسی کند که تا کنون در چه زمینه هایی و بر چه افرادی تاثیر مفید و مطلوبی داشته است.در همان موارد به کمک های خود ادامه دهد و از خدا بخواهد تا توان و اثر خیرش را افزون کند.

12.آفات و موانع را برطرف کن ، سیستم خودش جلو می رود

 یا من کل شی خاضع له

 آفات و موانع را برطرف کن، سیستم خودش جلو میرود.

 وقتی یک سیستم سالم، مزاحم نداشته باشد، وقتی چوب لای چرخش نرفته باشد، درست کار میکند. خدا کودکرا سالم و کارآمد آفریده است. اگر از تربیت کردن های ناشیانه دست برداریم، او خودش درست و با نشاط رشد میکند. اگر لقمه ی حرام به خوردش ندهیم، خودش حق پذیر و صادق میماند.اگر هزار بار نگوییم درس بخوان، خودش عاشق درس و مدرسه هست. اگر همه ی کارهایش را خودمان انجام ندهیم، به زور لقمه در دهانش نگذاریم و او را نادان و ناتوان خطاب نکنیم، خودش از تمام حواس و توانش کمک میگیرد و خلاق، باهوش و قوی میشود. اینها موانع و آفت ها هستند که سیستم درست را خراب میکنند. هر نعمتی آفتی دارد.آفت دانایی، حوصله نکردن بر نادان هاست. آفت زیبایی، جلوه گری در کوی و برزن است. کافی است، آفت جوانی، آفت ثروت، آفت قدرت، آفت علم، آفت عمر و ... را بشناسیم و هر گوهری را از آفت هایش مراقبت کنیم.

 امام صادق( ع) فرمودند: شخصی به اباذر نوشت، مطلبی ظریف برایم بنویس تا چیزی بیاموزم.اباذر به وی نوشت: دانش بسیار است، اما اگر توان داری، به کسی که دوستش داری بدی نکن. آن مرد نوشت، آیا دیده ای که کسی به محبوب خود بدی کند؟ گفت : آری، نفس تو از هر چیز نفس تو محبوبتر است، وقتی که فرمان خدا را زیر پا میگذاری، به نفست بدی میکنی( و او را مستحق آتش می نمایی.)

این یعنی اگر میخواهی خوب باشی به خودت بدی نکن.

قرآن کریم میفرماید: هل فی ذلک قسم لذی حجر. آیا در آنچه گفته شد، سوگند مهمی برای صاحبان خرد نیست؟!( ۵، سوره مبارکه فجر) حجر از ماده حجر به معنی سنگ، و ذی حجر به معنی سنگ چین کردن مقابل خود و حفظ همراه با محدود کردن است.کسانی که یاد گرفته اند، چه کارهایی را نباید بکنند، هم خردمند و ذی حجر و هم اهل تزکیه اند. اگر خداوند میفرماید: یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه( ۱۶۴آل عمران) یعنی خودداری از خلاف و گناه ، قدم اول برای یاد گرفتن کتاب و حکمت و جاری شدن معارف الهی است. از معصومین ( ع) است که فرمودند: جدیت کنید و تلاش نمایید اگر عمل نیک انجام نمیدهید، ( لااقل) معصیت نکنید، زیرا کسی که ساختمان می سازد و خرابش نمیکند ، بنا بالا میرود اگر چه کم باشد، اما کسی که ساختمان میسازد و خرابش میکند ، بنایش بالا نخواهد رفت.

13.گفت وگوی سالم و آرام نشانه تفکر رشد یافته است

یا رافع الدرجات

 گفتگوی سالم و آرام نشانه ی تفکر رشد یافته است.

آیا لازم است که همه مثل ما فکر کنند؟ آیا لازم است که همه با ما موافق باشند؟اگر همه مثل هم می اندیشیدند،اصلا اندیشه ای بوجود می آمد؟ هرکس سخنی میگوید، طرز فکر و نظر خود را نشان میدهد.قرار نیست که همه مثل ما حرف بزنند. قرار نیست که ما با همه موافق باشیم، یا جواب همه را بدهیم، یا تمام جمله هایشان را ویرایش کرده و به هر حرفی واکنش نشان دهیم. اگر گفتگو منجر به حمله، دفاع، بد معنی کردن، برخوردن و جدال شود به هیچ ارتباط مثبت و تعامل عاطفی و انسانی منجر نمیشود.مگر قرار نیست که قبل از هر کاری به هدف آن کار فکر کنیم. کسی موضوعی به ذهنش آمد و چیزی گفت. میتوان منظور حرف ها را ساده و مثبت برداشت کرد، با شوخ طبعی و رفاقت فضای خوبی را فراهم نمود از مسائل عبور کرد. آرامش، هنر صرف نظر کردن از انبوه مسائلی است که ارزش فکر کردن ندارند. به برخوردهای کلامی ساده و صمیمی کسانی که آرامش فکری دارند، توجه کنیم. همچنین به برخوردهای افراد هیجانی و تکانشی که هر حرکتی را مارش جنگ و هر کلام غیر موافقی را حملا دشمن تلقی میکنند. میتوان بیش از حرف زدن سکوت کرد،نظرات لازم را کوتاه و آرام، بدون پافشاری مطرح کرد و از بسیاری از درگیری های بی حاصل گذشت.

امام علی(ع) : آدمی در زیر زبانش پنهان است.